Αναμφίβολα, ο 21ος αιώνας αντιπροσωπεύει την προσαρμογή μας στην ψηφιακή εποχή, στις περιβαλλοντικές, κοινωνικές και πολιτιστικές αλλαγές, αναγκάζοντάς μας να επανεξετάσουμε τη σημασία της μνήμης. Tα τελευταία χρόνια υπάρχουν ηχηρά παραδείγματα απώλειας και καταστροφής μνημείων, όπως η πυρκαγιά στον Καθεδρικό ναό της Παναγίας των Παρισίων το 2019, ο ισχυρός σεισμός στη Σάμο και τη Χίο που προκάλεσε ζημίες σε μνημεία και εκθέματα το 2020, οι καταστροφές και οι λεηλατήσεις που συνεχίζονται στις Τουρκοκρατούμενες εκκλησίες της Κύπρου το 1974 και οι αναπόφευκτες φυσικές φθορές από τις απότομες και απρόβλεπτες κλιματικές αλλαγές. Τέτοιου είδους καταστροφές προκαλούν ανυπολόγιστη απώλεια στην πολιτιστική κληρονομία, η οποία αφή στιγμής σταματά να υφίσταται στη συλλογική μνήμη, κινδυνεύει με ολοσχερή αφανισμό. Επομένως, θα μπορούσαμε να προστατεύσουμε και να διατηρήσουμε τη μνήμη και τα αρχιτεκτονικά επιτεύγματα των προγόνων μας, εφαρμόζοντας διεπιστημονικές μεθόδους τεκμηρίωσης και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομίας. Τέτοιες μέθοδοι θα μπορούσαν να διατηρήσουν και να προστατεύσουν τα μνημεία μας από τις καταστροφές.
Η πολυτάραχη ιστορία της Κύπρου και η συχνή εναλλαγή κατακτητών αποδεικνύει, μέχρι και σήμερα, τη στρατηγική και σημαντικότατη θέση του νησιού στην περιοχή της Ανατολικής Μεσόγειου. Ως εκ τούτου, η Κύπρος είναι διάσπαρτη από αρχιτεκτονικά, κι όχι μόνο, κατάλοιπα πολιτιστικής κληρονομίας διαφορετικών περιόδων. Τα μνημεία αρχιτεκτονικής, όμως, αναλόγως της τοποθεσίας τους και ανάλογα με την κατασκευαστική τους τεχνική, επέζησαν εκατοντάδες, ακόμα και χιλιάδες, χρόνια και μεταφέρουν τη μνήμη των γεγονότων που διαμόρφωσαν την ταυτότητα του νησιού, την οποία έχουμε χρέος να προστατεύσουμε και να την κληροδοτήσουμε στις επόμενες γενεές.
Η Έδρα της ΟΥΝΕΣΚΟ στην Ψηφιακή Πολιτιστική Κληρονομιά του Τεχνολογικού Πανεπιστήμιου Κύπρου https://digitalheritagelab.eu/, υπό τη διεύθυνση του Δρα. Μαρίνου Ιωαννίδη, μελετά μία πρωτοπόρα μέθοδο τεκμηρίωσης μνημείων πολιτιστικής κληρονομίας. Η μεθοδολογία βασίζεται στη χρήση καινοτόμων τεχνολογιών αποτύπωσης και στην ‘Ολιστική Ιστορική Ψηφιακή Μοντελοποίηση Δομικών Πληροφορίων Μνημείων’ (H-BIM – Heritage Building Information Model). Η προτεινόμενη μεθοδολογία βασίζεται σε τέσσερις βασικούς πυλώνες:
- Διαχείριση και προγραμματισμός των μεθόδων συλλογής των δεδομένων
- Συλλογή και ψηφιοποίηση των τεκμηρίων ιστορικότητα του μνημείου και του οικοδομήματος με τη συμβολή της διεπιστημονικής κοινότητας.
- Τρισδιάστατη ψηφιακή αναπαράσταση με τη μέθοδο ‘Ολιστικής Ιστορικής Ψηφιακής Μοντελοποίησης Δομικών Πληροφορίων Μνημείων’ (H-BIM – Heritage Building Information Modeling).
- Εξαγωγή των ψηφιακών δεδομένων στις ανάλογες μορφές και ανάγκες των επιστημόνων και επαγγελματιών της διεπιστημονικής κοινότητας.
Αναλυτικά, ο πρώτος πυλώνας αναφέρεται στη διαχείριση και τον προγραμματισμό των μεθόδων συλλογής των δεδομένων. Στα δεδομένα αυτά συμπεριλαμβάνονται οι απαιτούμενες προσεγγίσεις της διεπιστημονικής κοινότητας, όπως η μέθοδος συλλογής των ιστορικών πηγών και υλικού από φωτογραφίες της τρισδιάστατης φυσικής γεωμετρίας από τον αρχαιολογικό χώρο ή το κτήριο, περιβαλλοντικές μετρήσεις, τεχνικές συλλογής υλικών και δορυφορικές απεικονίσεις.
Ο δεύτερος πυλώνας επικεντρώνεται στη συλλογή και ψηφιοποίηση όχι μόνο των τεκμηρίων που αφορούν στην ιστορικότητα του μνημείου, αλλά και του ίδιου του οικοδομήματος με τη συμβολή πολλών και διαφορετικών γνωστικών πεδίων. Συγκεκριμένα, οι ερευνητές πραγματοποιούν μια εις βάθος έρευνα σχετικά με την ιστορία του κτηρίου, μεταξύ άλλων, συλλέγοντας έντυπα έγγραφα, φωτογραφίες, σχέδια, γκραβούρες, καρτ ποστάλ, γραμματόσημα και οποιουδήποτε άλλου είδους τεκμήρια αναφέρονται στο μνημείο. Έπειτα, ακολουθεί η ψηφιοποίηση των ίδιων των μνημείων από ειδικούς του κλάδου της μηχανικής. Η δισδιάστατη και τρισδιάστατη ψηφιοποίηση πραγματοποιείται με τη χρήση σύγχρονων τεχνολογιών αποτύπωσης/σάρωσης, όπως επίγειο 3Δ σαρωτή λέιζερ, εναέρια και θερμική φωτογραμμετρία, χρησιμοποιώντας συστήματα μη επανδρωμένων αεροσκάφων (ΣμηΕΑ – UAV/RPAS). Η χρήση τεχνολογιών αιχμής αποσκοπεί στη συλλογή και επεξεργασία μετρητικής πληροφορίας, η οποία προσδιορίζει τη θέση, την πραγματική μορφή, το σχήμα και το μέγεθος του μνημείου στον χώρο των τριών διαστάσεων, τη δεδομένη χρονική στιγμή.
Στην συνέχεια, τα δεδομένα από τον σαρωτή απεικονίζονται σε διαφορετικά νέφη σημείων τα οποία βρίσκονται στο δικό τους, μοναδικό σύστημα συντεταγμένων. Βασικός παράγοντας για την αξιοποίησή τους ως σύνολο και για την δημιουργία ενός ενιαίου 3Δ νέφους σημείων είναι η ταυτοποίηση (registration). Η ταυτοποίηση επιτυγχάνεται όταν η θέση και ο προσανατολισμός των μεμονωμένων νεφών διαμορφωθεί με τέτοιο τρόπο ώστε όλα τα νέφη να αποκτήσουν κοινή θέση και κοινό προσανατολισμό. Τέλος, το ενιαίο 3Δ νέφος σημείων μπορεί να γεωαναφερθεί με τη χρήση κοινών σταθερών σημείων στο Κυπριακό Γεωδετικό Σύστημα Συντεταγμένων Αναφοράς, του οποίου η πραγματοποίηση έγινε το 1993.
Ο τρίτος βασικός πυλώνας επικεντρώνεται στη τρισδιάστατη ψηφιακή αναπαράσταση με τη μέθοδο ‘Ολιστικής Ιστορικής Ψηφιακής Μοντελοποίησης Δομικών Πληροφορίων Μνημείων’ (H-BIM – Heritage Building Information Modeling) και με προχωρημένα λογισμικά δημιουργίας μοντέλων επιφανειών (mesh model). Με τη χρήση σχεδιαστικών μεθόδων εξασφαλίζεται η ολιστική εισαγωγή, παραμετροποίηση και διαχείριση των δεδομένων, όπως γεωμετρική μετρητική πληροφορία, σεισμικές αναλύσεις, χαρακτηριστικά υλικότητας και περιβαλλοντικά δεδομένα. Για τη δημιουργία του Ολιστικού Ιστορικού Ψηφιακού Μοντέλου Δομικών Πληροφορίων τα αποτελέσματα από το ενιαίο νέφος των σημείων εισάγονται σε ένα από τα πολλά προγράμματα σχεδιασμού (π.χ. Autodesk Revit 2021). Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία διαχωρίζονται σε δυο κατηγορίες, της ιστορικής και μη-ιστορικής σημασίας. Ανάλογα με τις ανάγκες της ομάδας μελέτης ο τρόπος μοντελοποίησης δύναται να προσεγγίζεται με πολλαπλούς βαθμούς λεπτομέρειας. H ολιστική μεθοδολογία μοντελοποίησης επιτρέπει την εισαγωγή δεδομένων που αφορούν στα αντικείμενα πολιτιστικής αξίας και τον δυναμικό εμπλουτισμό της τρισδιάστατης αναπαράστασης του αρχαιολογικού χώρου, καθώς και του μνημείου. Επίσης, ο συνδυασμός του ψηφιακού μοντέλου δοκιμής πληροφορίας με συμπληρωματικά δεδομένα από την πανοραμική κάμερα 360ᵒ και επιπρόσθετα μοντέλα επιφανειών σημαντικών αρχαιολογικών λεπτομερειών οδηγούν σε πιο ρεαλιστική παρουσίαση της υλικότητας των μνημείων.
Ο τέταρτος και τελευταίος βασικός πυλώνας επικεντρώνεται στην εξαγωγή των ψηφιακών, πλέον, δεδομένων στις ανάλογες μορφές και ανάγκες των επιστημόνων και επαγγελματιών της διεπιστημονικής κοινότητας. Για παράδειγμα, η μετρητική πληροφορία από την ψηφιακή μοντελοποίηση συμβάλλει στην παραγωγή λεπτομερών δισδιάστατων αρχιτεκτονικών και κατασκευαστικών σχεδίων όπως κατόψεις, όψεις, τομές και αξονομετρικά. Ένας από τους τελικούς στόχους της ψηφιοποίησης είναι η παρουσίαση και έκθεση των δεδομένων σε ψηφιακά αποθετήρια, όπου όλες οι πληροφορίες σχετικά με οποιοδήποτε μνημείο είναι διαθέσιμες σε παγκόσμιο επίπεδο. Δυο από αυτές τις πλατφόρμες είναι η Apsida (https://apsida.cut.ac.cy/), η οποία δημιουργήθηκε ειδικά για αντικείμενα πολιτιστικού χαρακτήρα από το Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου, αλλά και η Europeana (https://www.europeana.eu/en), η Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη.
Με την ολοκληρωμένη καταγραφή όλων των δεδομένων μέσω της διαδικασίας ψηφιοποίησης και μοντελοποίησης, όπως ο οδηγός διαχείρισης, προγραμματισμού και τα σημεία σάρωσης, οι παράμετροι επεξεργασίας των δεδομένων, οι τεχνικές δόμησης από διαφορετικές ιστορικές περιόδους και ο βαθμός λεπτομέρειας της μοντελοποιήσης, καθίσταται δυνατή η συνεχής αξιολόγηση της φυσικής κατάστασης του μνημείου. Για παράδειγμα, στο πλαίσιο της ολιστικής τεκμηρίωσης του Κάστρου της Πάφου, παρουσιάζεται η βορειοδυτική πλευρά του τοίχου. Η όψη, η οποία ψηφιοποιήθηκε με τη μέθοδο της φωτογραμμετρίας, και το παραγόμενο δισδιάστατο αρχιτεκτονικό σχέδιο (CAD) που προκύπτει, ενσωματώνεται με τη χρήση προχωρημένης σχεδιαστικής τεχνικής στο τρισδιάστατο σχεδιαστικό πρόγραμμα ‘Μοντελοποίησης Δομικών Πληροφορίων’. Η διαδικασία αυτή επιτρέπει την τρισδιάστατη ολιστική αποτύπωση της τοιχοποιίας και τη διερεύνηση της παθολογίας της επιφάνειας και των διαφόρων φάσεων οικοδόμησης, οι οποίες διακρίνονται σε οκτώ διαφορετικές τυπολογίες σε σχέση με το μέγεθος, τον τρόπο τοποθέτησης και την παρούσα κατάσταση των λίθων. Η διαδικασία αυτή επιτρέπει τη συνεχή επίβλεψη της κατάστασης του μνημείου, καθώς και διάφορες τεχνικές επισκευής, διατήρησης, ψηφιοποίησης και μοντελοποίησης του μνημείου.
Η ολιστική τεκμηρίωση των μνημείων είναι αναμφισβήτητα η τεχνολογία του μέλλοντος που θα μπορούσε να υιοθετηθεί από κυβερνητικούς οργανισμούς, επαγγελματίες και ερευνητικά κέντρα για τη διαχείριση των πολύπλευρων δεδομένων. Για παράδειγμα, τα δεδομένα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από την επιστημονική κοινότητα, όπως αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες, τοπογράφοι, πολιτικοί και χημικοί μηχανικοί, αναστηλωτές και άλλες ειδικότητες, για τη διαχείριση και την εξασφάλιση της βιωσιμότητας του μνημείου. Ταυτόχρονα, το ψηφιοποιημένο υλικό, εάν τύχει επεξεργασίας από ειδικούς από τον κλάδο των πολυμέσων, δύναται η παραγωγή υλικού με εκπαιδευτικό-ψυχαγωγικό χαρακτήρα, όπου ο χρήστης θα έχει τη δυνατότητα να πλοηγείται και να επισκέπτεται εικονικά τα μνημεία και να ενημερώνεται αυτοπροσώπως. Αυτή η διαδραστική εμπειρία έχει την ικανότητα να παρουσιάζει όλα τα δεδομένα προωθώντας τον τομέα της Ψηφιακής Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Τα παραδείγματα που αναφέρονται υποστηρίχθηκαν από το ερευνητικό πρόγραμμα Interreg “DigiArc” Ψηφιακό Τόξο Πολιτισμού Ελλάδος-Κύπρου: Διάσωση και ανάδειξη της μεσαιωνικής πολιτιστικής κληρονομιάς στη νησιωτική περιοχή του Αιγαίου και της Κύπρου, που συγχρηματοδοτείται 85% από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και 15% από εθνικούς πόρους της Ελλάδας και της Κύπρου, https://www.digiarc.eu/el/.
Δρ .Γιώργου Τρύφωνος, κ. Αντρέα Μαρκομάλλη, κα. Μαρίας Κατίρη, κα. Ελεάννας Αβούρη.
